Phát huy vai trò chủ thể của người dân trong xây dựng nông thôn mới qua thực hiện phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”

Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới là một chương trình tổng thể về phát triển kinh tế - xã hội, chính trị và an ninh quốc phòng do Chính phủ Việt Nam xây dựng và triển khai trên phạm vi nông thôn toàn quốc. căn cứ tinh thần của Nghị quyết Hội nghị lần thứ 7 Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam khóa X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn. Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 - 2020 được phê duyệt ngày 4/6/2010; Ngày 12.8.2021 Quốc hội phê duyệt chủ trương đầu tư chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021 - 2025. Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021 - 2025 bổ sung thêm một số mục tiêu phấn đấu đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao, nông thôn mới kiểu mẫu và cấp thôn đạt chuẩn nông thôn mới. Đồng thời, để cụ thể hóa mục tiêu phấn đấu xây dưng nông thôn mới các cấp (tỉnh, huyện, xã) theo các mức độ (đạt chuẩn, nâng cao, kiểu mẫu) đã được Quốc hội thông qua tại Nghị quyết số 25/NQ/2021/QH15, Thủ tướng Chính phủ giao mục tiêu phấn đấu đến năm 2025 cho từng vùng, miền, làm cơ sở để các địa phương xác định mục tiêu cụ thể và triển khai thực hiện trong giai đoạn 2021 - 2025 cho phù hợp với điều kiện thực tế.
Quyết định số 800/QĐ-TTg, ngày 4/6/2010 của Thủ tướng Chính phủ về phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 - 2020, khẳng định “Phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng dân cư địa phương là chính, Nhà nước đóng vai trò định hướng, ban hành các tiêu chí, quy chuẩn, chính sách, cơ chế hỗ trợ, đào tạo cán bộ và hướng dẫn thực hiện. Các hoạt động cụ thể do chính cộng đồng người dân ở thôn, xã bàn bạc dân chủ để quyết định và tổ chức thực hiện”. Như vậy vai trò của người dân là cực kỳ quan trọng quyết định sự thành công của Chương trình và xây dựng nông thôn mới cần phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, vì đây là quá trình nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân. Thực tế, vai trò chủ thể của người dân trong xây dựng Chương trình nông thôn mới là hoàn toàn phù hợp với quan điểm của Đảng ta “lấy dân làm gốc”. Những kết quả bước đầu trong thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới đã cho thấy, Nhân dân là lực lượng chính trực tiếp tham gia xây dựng nông thôn mới, làm thay đổi diện mạo của nông thôn theo hướng ngày càng văn minh, tiến bộ. Nhân dân là người chủ - người có quyền trực tiếp tham gia, quyết định, giám sát các hoạt động trong xây dựng nông thôn mới, trực tiếp tổ chức, giám sát các hoạt động và hưởng lợi trong xây dựng nông thôn mới một cách đầy đủ, kip thời.
Vai trò chủ thể của người dân trước hết thể hiện ở việc phát huy quyền làm chủ qua phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”, cụ thể:
Để phát huy được quyền làm chủ của người dân trong xây dựng nông thôn mới, cần gắn việc “dân biết” - tức là quyền lợi, nghĩa vụ và sự hiểu biết của người dân về những kiến thức bản địa có thể đóng góp vào quá trình quy hoạch nông thôn, quá trình khảo sát thiết kế các công trình xây dựng cơ sở hạ tầng nông thôn. Mặt khác, người dân có điều kiện tham gia hiệu quả hơn vào các giai đoạn sau của quá trình xây dựng công trình. Người dân nắm được thông tin đầy đủ về công trình mà họ tham gia như: mục đích xây dựng công trình, quy mô công trình, các yêu cầu đóng góp từ cộng đồng, trách nhiệm và quyền lợi của cộng đồng người dân được hưởng lợi.
Phát huy quyền làm chủ của Nhân dân trong xây dựng nông thôn mới ngay từ cơ sở, thực hiện việc “dân bàn” - tức là bao gồm sự tham gia ý kiến của người dân liên quan đến kế hoạch phát triển sản xuất, liên quan đến các giải pháp, mọi hoạt động của nông dân trên địa bàn như: bàn luận mở ra một hướng sản xuất mới, đầu tư xây dựng công trình phúc lợi công cộng, các giải pháp thiết kế, phương thức khai thác công trình, tổ chức quản lý công trình, các mức đóng góp và các định mức chi tiêu từ các nguồn thu, phương thức quản lý tài chính,… trong nội bộ cộng đồng dân cư hưởng lợi, trong việc tham gia thực hiện các nhiệm vụ của Chương trình xây dựng nông thôn mới tại địa phương có vai trò rất quan trọng. Việc góp ý kiến của người dân là kênh thông tin quan trọng, thậm chí đóng vai trò “phản biện”, “thẩm định” các luận cứ khoa học từ đồ án quy hoạch ban đầu. Qua đó, giúp cho các đồ án quy hoạch xây dựng nông thôn mới (qua những lần điều chỉnh từ sự góp ý của người dân) bám sát thực tế, có sự phù hợp, tính khả thi cao và khi triển khai thực hiện có được những thuận lợi cùng với đó là những kết quả tốt đẹp.
Xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế nông thôn, nông nghiệp là một tiêu chí quan trọng trong xây dựng nông thôn mới. Trong đó người dân là chủ thể thực hiện. Cùng với sự giúp đỡ của Nhà nước và các nguồn lực hỗ trợ đầu tư khác của xã hội, người dân phải tự giác, tích cực thực hiện. Vì vậy, để thực hiện quyền làm chủ, người dân vừa phải thực hiện đóng góp, vừa phải trực tiếp khai thác, sử dụng, tôn tạo, bảo quản hệ thống hạ tầng cơ sở kinh tế - xã hội tại nông thôn. Do điều kiện kinh tế của đất nước còn nhiều khó khăn, nên bên cạnh sự đầu tư của Nhà nước thì việc xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội ở các địa bàn nông thôn cần được xã hội hóa bằng sự chung tay góp sức của cả cộng đồng, trong đó không thể thiếu sự tham gia của cư dân nông thôn. Hơn ai hết, Nhân dân hiểu rằng, tham gia vào quá trình này cũng là đem lại lợi ích thiết thực cho chính bản thân người dân và trên thực tế đang phát triển thành phong trào thi đua sôi nổi, sức lan tỏa rộng lớn, có hiệu quả ở nhiều địa phương.
Quyền kiểm tra, giám sát của Nhân dân là hình thức thực hành dân chủ trực tiếp, là nội dung quan trọng nhằm phát huy quyền làm chủ của người dân tại địa phương cơ sở. “Dân kiểm tra, giám sát” có nghĩa là thông qua các chương trình, hoạt động có sự giám sát và đánh giá của người dân, để thực hiện các quy chế dân chủ cơ sở của Đảng và Nhà nước nói chung và nâng cao hiệu quả chất lượng công trình. Ở những công trình có nhiều bên tham gia, sự kiểm tra, giám sát của cộng đồng hưởng lợi có tác động tích cực trực tiếp đến chất lượng công trình và tính minh bạch trong việc sử dụng các nguồn lực của Nhà nước và của người dân vào xây dựng, quản lý và vận hành công trình. Việc kiểm tra có thể được tiến hành ở tất cả các công đoạn của quá trình đầu tư trên các khía cạnh kỹ thuật cũng như tài chính. Mặt khác, Nhân dân thực hiện quyền kiểm tra, giám sát thông qua hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân, Ban Giám sát đầu tư của cộng đồng và quyền khiếu nại, tố cáo, kiến nghị đối với các cơ quan, tổ chức có thẩm quyền về thực tế thực hiện các nhiệm vụ xây dựng nông thôn mới của chính quyền địa phương.
 “Dân thụ hưởng” nghĩa là người dân có quyền được thụ hưởng những thành quả của sự phát triển. Đồng thời, khi người dân được thụ hưởng, được thỏa mãn các lợi ích chính đáng, sẽ tạo thành động lực mạnh mẽ thúc đẩy mọi người hăng hái cống hiến, đóng góp nhiều hơn vào sự phát triển của xã hội. Mối quan hệ biện chứng giữa thụ hưởng và cống hiến nếu được thực hiện đúng sẽ tạo ra một xung lực mới trong quá trình phát triển đất nước. Từ đó, hoàn thiện và hiện thực hóa thêm một bước tư tưởng phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, vì cuộc sống ấm no, hạnh phúc của Nhân dân.
Phát huy quyền làm chủ của Nhân dân trong tham gia xây dựng hệ thống chính trị. Phải làm cho người dân thực hiện đầy đủ và phát huy vai trò tích cực của mình vào đấu tranh chống tham nhũng, tiêu cực. Đây là biện pháp bảo đảm để tổ chức đảng, bộ máy chính quyền nhà nước và các đoàn thể ngày càng trong sạch, vững mạnh; đội ngũ cán bộ, công chức đủ phẩm chất, năng lực phục vụ Nhân dân đúng với bản chất nền dân chủ xã hội chủ nghĩa.
Một nội dung quan trọng về phát huy quyền làm chủ của Nhân dân trong xây dựng nông thôn mới là việc nâng cao vai trò của Nhân dân trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa và an ninh, trật tự tại địa phương. Đây là một tiêu chí cơ bản trong bộ tiêu chí nông thôn mới hiện nay. Việc giữ gìn và phát huy văn hóa trước hết là giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa trong phong tục, lối sống của cộng đồng dân cư ở địa phương đã và đang là động lực cho sự phát triển nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc của Việt Nam hiện nay.
Bên cạnh đó, công tác đấu tranh đẩy lùi các tệ nạn xã hội, giữ vững an ninh, trật tự, đảm bảo an ninh quốc phòng trên địa bàn nông thôn trong tình hình mới là công việc phức tạp, khó khăn cần có sự kiên trì, xuyên suốt và phải có sự cộng đồng trách nhiệm của toàn xã hội chứ không chỉ là việc riêng của các cơ quan chức năng, nhất là lực lượng vũ trang. Việc phát huy dân chủ của Nhân dân trong xây dựng nông thôn mới cần thực hiện đầy đủ quyền, trách nhiệm của Nhân dân tham gia giữ gìn an ninh, trật tự ở nông  thôn.
Sự tham gia của người dân vào việc xây dựng nông thôn mới được coi như nhân tố quan trọng, quyết định sự thành bại của Chương trình. Khi tham gia vào quá trình xây dựng nông thôn mới với sự hỗ trợ của Nhà nước, người dân tại các cộng đồng dân cư, nhất là vùng nông thôn từng bước được tăng cường kỹ năng, năng lực về quản lý nhằm tận dụng triệt để các nguồn lực tại chỗ và bên ngoài, từng bước hoàn thành các chỉ tiêu đề ra. Những kết quả bước đầu trong thực hiện Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới đã tạo sự chuyển biến về nhận thức đối với các cấp, các ngành, đặc biệt đã khơi dậy vai trò chủ thể, tạo niềm tin, tự giác tham gia của người dân địa phương trong xây dựng nông thôn mới:
- Người dân là lực lượng trực tiếp đóng góp và đưa đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về xây dựng nông thôn mới đi vào cuộc sống;
- Người dân là nguồn nhân lực to lớn và quan trọng trong việc tiến hành chuyển đổi cơ cấu kinh tế nông nghiệp tiến tới xây dựng một cơ cấu kinh tế hợp lý theo hướng phát triển mạnh nông nghiệp, đồng thời phát triển mạnh công nghiệp và các hoạt động dịch vụ. Qua đó người dân có điều kiện nâng cao thu nhập, tích lũy vật chất, ổn định cuộc sống và góp phần làm cho bộ mặt nông thôn ngày càng khởi sắc, tạo cơ sở cho việc chuyển đổi cơ cấu nông nghiệp.
- Người dân là lực lượng trực tiếp xây dựng, giữ gìn và bảo vệ kết cấu hạ tầng nông thôn. Khi người dân nhận thức được tầm quan trọng của việc xây dựng đường giao thông trong phát triển kinh tế - xã hội, người dân đã tự giác đóng góp xây dựng cùng với sự hỗ trợ của Nhà nước, của địa phương. Bằng nhiều hình thức, hoạt động phong phú, người dân các địa phương đã đóng góp hàng trăm tỷ đồng, hàng triệu ngày công, hiến nhiều diện tích đất để làm mới, sửa chữa và nâng cấp đường giao thông, cũng như các công trình kết cấu hạ tầng nông thôn khác. Đồng thời, người dân cũng chính là chủ thể trong việc thực hiện nhiệm vụ bảo quản, giữ gìn và tăng cường công tác quản lý của chính quyền địa phương đối với những công trình đó.
- Người dân là người trực tiếp tham gia đóng góp xây dựng Đảng, chính quyền, các tổ chức chính trị - xã hội. Người dân không chỉ là những người trực tiếp tham gia xây dựng mà còn là người bảo vệ hệ thống chính trị cấp cơ sở.
- Người dân là chủ thể chủ yếu tham gia giữ gìn an ninh, trật tự tại các địa phương, cơ sở; và cũng là chủ thể chủ yếu xây dựng và giữ gìn đời sống văn hóa tinh thần tại địa phương, cơ sở (Trong thời gian qua, nhân dân đã và đang tích cực thực hiện phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, xây dựng gia đình văn hóa; thực hiện nếp sống mới trong việc cưới, việc tang, lễ hội...)
Rõ ràng, xây dựng nông thôn mới được xác định là “của dân, do dân và vì dân”, nhưng trong quá trình triển khai, không phải nơi nào, địa phương nào cũng làm được điều này, chủ yếu là do cách làm, phương pháp làm đôi lúc, đôi nơi còn chưa đúng, chưa phát huy hết dân chủ, chưa phát huy được sức mạnh tổng hợp của dân. Trong đó một trong những tồn tại quan trọng nhất vẫn là việc thực hiện chương trình đâu đó vẫn xuất phát từ mong muốn của các cấp chính quyền, sự tham gia của người dân từ khâu đề xuất những công trình thiết yếu cho đời sống sản xuất... đến việc quản lý, điều hành còn rất yếu, nhiều nơi người dân vẫn còn thờ ơ với các hoạt động tham gia, chỉ đóng góp khi được vận động, thuyết phục, do đó nhiều công trình, hạng mục chưa xuất phát từ nhu cầu bức xúc của nhân dân nên khi hoàn thành xong không được đưa vào sử dụng một cách hiệu quả. Một số công trình giao thông, dân hiến đất, hiến cây nhưng lại không tham gia chỉnh trang, tu tạo lại đường khi đã giải tỏa xong, người dân vẫn chưa thực sự nhiệt tình trong việc tham gia thực hiện các tiêu chí của Chương trình xây dựng nông thôn mới...
Giải pháp phát huy vai trò chủ thể của người dân trong xây dựng nông thôn mới 
Để tiếp tục phát huy vai trò chủ thể của người dân trong xây dựng nông thôn mới trong giai đoạn hiện nay, đòi hỏi các cấp chính quyền ở địa phương phải không ngừng đổi mới, sáng tạo thực hiện hiệu quả các giải pháp sau:
Thứ nhất, Cấp ủy, chính quyền và các tổ chức chính trrị - xã hội ở địa phương phải thực hiện tốt công tác dân vận. Đẩy mạnh các hoạt động thông tin truyền thông, vận động để nâng cao hơn nữa nhận thức của người dân về vai trò chủ thể của mình trong xây dựng nông thôn mới (người dân vừa là người thực hiện vừa là người thụ hưởng), về mục tiêu và ý nghĩa của Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, hướng tới phát triển nông thôn toàn diện, bền vững, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của chính người dân nông thôn. Do đó, cần khơi dậy ở người dân tinh thần chủ động, tích cực tham gia xây dựng nông thôn mới, tránh tư tưởng trông chờ, ỷ lại vào Nhà nước.
Thứ hai, để người dân thực sự là chủ thể, cần khẳng định và tạo điều kiện về cơ chế, chính sách để người dân chủ động tham gia. Thực hiện tốt các nguyên tắc dân chủ, công khai, minh bạch, thực sự quan tâm đến lợi ích thiết thực của dân trong việc quyết định lựa chọn nội dung, quản lý, giám sát và đánh giá kết quả thực hiện chương trình. Người dân phải được tham gia ngay từ đầu việc lựa chọn những nội dung, công trình được cộng đồng cho là bức xúc nhất liên quan đến đời sống và sản xuất. Khi đó người dân trong cộng đồng mới thấy mình là người chủ thực sự đối với các hoạt động phát triển trong cộng đồng, từ đó sẽ tự nguyện, chủ động đóng góp các nguồn lực để thực hiện các hoạt động đó.
Thứ ba, đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động của hệ thống chính trị ở cơ sở. Giữ vững và tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng đối với hệ thống chính trị và toàn xã hội trong quá trình xây dựng nông thôn mới. Tăng cường hiệu lực quản lý điều hành của chính quyền cơ sở. Củng cố tổ chức, đổi mới phương thức hoạt động của các tổ chức chính trị - xã hội ở nông thôn. Nâng cao trình độ của đội ngũ cán bộ, công chức địa phương. Cán bộ chính quyền và các tổ chức chính trị - xã hội ở địa phương phải gương mẫu trong việc đóng góp tiền của, ngày công trong xây dựng nông thôn mới; đồng thời phải huy động sức dân một cách vừa phải, từng bước, phù hợp với điều kiện từng hộ gia đình, tránh tình trạng áp đặt hay nóng vội.
Thứ tư, xây dựng và thực hiện hiệu quả quy chế dân chủ ở cơ sở để nâng cao vai trò của người dân. Chú trọng các quy định những điều dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra cả về nội dung và phương thức thực hiện, trong đó cần tập trung nhiều hơn, cụ thể và rõ ràng hơn vào  nội dung kinh tế. Những vấn đề về công khai, thu chi ngân sách, về những khoản đóng góp của dân, về đầu tư, hỗ trợ phát triển của Nhà nước qua các chương trình dự án phải được sáng tỏ, minh bạch qua các kênh thông tin cho dân biết, kể cả việc các đại biểu do dân trực tiếp cử ra để tham gia thường xuyên vào các hoạt động triển khai dự án ở nông thôn. Cần phải xử lý công khai, nghiêm túc những trường hợp vi phạm, tuyệt đối không có ngoại lệ với những sự bao che... gây mất lòng tin trong nhân dân.
Thứ năm, tiếp tục tổ chức và nâng cao chất lượng các phong trào thi đua “Dân vận khéo”, việc học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh; “phong trào sản xuất kinh doanh giỏi”, “chung sức xây dựng nông thôn mới” với các hình thức hiệu quả. Đẩy mạnh cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”; tổ chức thực hiện hiệu quả các đợt dân vận tập trung với chất lượng cao hơn, toàn diện hơn, thu hút được đông đảo nhân dân tham gia hơn. Tăng cường công tác hướng dẫn, kiểm tra các nội dung xây dựng đời sống văn hóa ở từng địa phương. Tổ chức sơ kết, tổng kết rút kinh nghiệm, nhân rộng các mô hình, điển hình dân vận khéo trong xây dựng nông thôn mới; biểu dương, khen thưởng kịp thời những tập thể, cá nhân có thành tích tiêu biểu xuất sắc trong xây dựng nông thôn mới.
Thứ sáu, nâng cao chất lượng và hiệu quả các thiết chế văn hóa, khuyến khích, động viên các lực lượng tham gia, kịp thời phê phán các hiện tượng tiêu cực trong xã hội, xây dựng đời sống văn hóa mới lành mạnh, bảo vệ thuần phong mỹ tục ở nông thôn. Tăng cường xã hội hóa, quán triệt phương châm “Nhà nước và nhân dân cùng làm” để huy động mọi nguồn lực đầu tư, xây dựng các thiết chế văn hóa, thể thao, y tế, giáo dục. Xây dựng môi trường văn hóa, đội ngũ cán bộ văn hóa thông tin cơ sở,… thực hiện dân chủ hoá đời sống tinh thần ở nông thôn. Duy trì thường xuyên các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể dục - thể thao. Quản lý khai thác tốt các thiết chế văn hóa truyền thống, nâng cao chất lượng và hiệu quả khám chữa bệnh cho nhân dân, đồng thời bảo vệ môi trường sinh thái xanh - sạch - đẹp, hiện đại giữ vững an ninh trật tự và an toàn xã hội, nhất là ở nông thôn.

Bích Hằng - BDV